Op zondagochtend 3 juni 2012 stonden ondanks het regenachtige weer een veertigtal belangstellenden klaar voor de wandeling door de kern van Nieuw Borgvliet. Deels leden van de Geschiedkundige Kring, deels bewoners van deze buurt/wijk/dorp (doorhalen wat niet op prijs wordt gesteld). Tijdens de wandeling konden vooral de laatsten hun herinneringen ophalen hoe het vroeger was, de jeugdherineringen kwamen als een stortvloed voorbij. Maar de ontstaansgeschiedenis en geleidelijke ontwikkeling, daar ging het om.
Ad van de Bulck schetste het ontstaan van Nieuw Borgvliet. Het gebied behoorde tot de heerlijkheid Borgvliet, dat nu als Oud Borgvliet wordt aangeduid, en waarvan nog slechts de contour van het dorpspleintje langs het Benedenbaantje zichtbaar is.
Was er op de plek waar nu Nieuw Borgvliet is, slechts sprake van enkele verspreid staande boerderijen, vanaf 1862 ontstond een dorpskern rondom de dan gestichte parochie en kerk gewijd aan St Antonius Abt. Overigens is vermeldenswaard dat de naam ‘Hoofdkwartier’ betrekking had op een boerderij, waar de Franse legerleiding tijdens de belegering van Bergen op Zoom zijn intrek had genomen. De naam is thans verbonden aan het buurthuis (Het nieuwe hoofdkwartier) dat in de kerk is ondergebracht. De kerk die er thans nog staat is de zesde op rij, waarvan drie noodkerkjes waren. Omstreeks 1930 werd de eerste gemetselde kerk vervangen door een grotere. Deze is in 1944 gebombardeerd.
Herbouw bleek niet haalbaar. De toen (1951) gebouwde nieuwe kerk staat er thans nog. Deze heeft een herbestemming als kinderdagverblijf en buurtcentrum. Daartoe is er in het oorspronkelijke gebouw een qua architectuur contrasterend gebouw geplaatst, dat bij binnenkomst verrassend aandoet (Oud metselwerk en natuursteen versus nieuw stucwerk en staal). Een fraaie architectonische oplossing om middels herbestemming het gebouw te bewaren. Meer info over deze herbestemming vindt u onder deze koppeling.
Dorp in de stad
De straat die thans Rembrandstraat heet, heeft vroeger trouwens Dorpsstraat geheten, en daar voor nog ‘Koestraat’. Uit zo’n naamsverandering zie je de ontwikkeling van landelijk gebied via zelfstandig dorp naar stadswijk ook weer terug.
Na de stichting van de kerk vestigden zich langs deze weg vanaf de Antwerpsestraat velerlei neringdoenden, waardoor deze omgeving zich tot een zelfvoorzienend dorp kon ontwikkelen. Waar eerder in het van oudsher katholieke dorp slechts een gemeentelijke openbare school aanwezig was, werd in 1914 een eigen meisjesschool gesticht door de zusters Franciscanessen uit Oudenbosch, en de openbare school omgevormd tot katholieke jongensschool.Frans de Looij (stedenbouwkundige gem. Bergen op Zoom) merkt op dat ‘de wijk’ Nieuwe Borgvliet een dorp was, maar het nu nog steeds is. Het oude stratenplan laat zien dat het lag langs de vroegere weg naar Huijbergen, waarvan ook nog stukjes op het Cort Heyligersterrein (bomenrij), de Marathonstraat, Canadalaan en Willem II straat delen van zijn. Opgemerkt werd dat de Torendreef zijn naam gekregen zou hebben omdat je vanuit die straat recht op de Peperbus keek.
Het dorpskarakter werd eens te meer benadrukt door de aanwezigheid van een eigen kerkhof (nog in gebruik) en een klooster. Ook het karakteristieke driehoekje dat wordt gevormd door Rembrandstraat en Oude Huybergsebaan wijst op een dorpspleintje, dat elders als z.g.n. brink onbebouwd bleef. De driehoekvorm duidt echter onmiskenbaar op zo’n pleintje. Door lintbebouwing langs de Antwerpsestraat werd geleidelijk steeds meer aangehaakt aan de stad Bergen op Zoom, zodat het in de jaren ‘60 van de vorige eeuw binnen de bebouwde kom van Bergen op Zoom werd getrokken. De toenemende stadsuitbreiding die begon met de wijk Oost (Heilig Hartkerk) in de jaren ‘50 bewoog zich steeds verder zuidwaarts waardoor het vroegere dorp met de bouw van de schildersbuurt na 1960 geheel werd omsloten.
Aanvulling 2024
Anno juli 2024 verschijnt er op de website van het BHIC een artikel van Borgvlieter Willem Kruf die over dit van gehucht naar dorp naar stadswijk veranderde woongebied nog veel meer ‘van binnenuit’ deze Borgvlietse gemeenschap weet te verhalen. Zeer de moeite waard om ook hier kennis van te nemen.
Oorlog
Tijdens de wandeling door de Rembrandstraat kwamen allerlei namen voorbij van neringdoenden uit de jeugdjaren van de aanwezige bewoners, zoals het winkeltje van Bertus Leus (op het driehoekje bij de kerk) dat ‘s zondags achterom altijd wel open was, en waar je dan je boodschappen alvast kon bestellen. Café Kieboom-Dekkers (den Ronden, nu gesloopt) waar met de Sinterklaasviering naar een film (de enige in een heel jaar) gekeken kon worden. De groentenwinkel van Rens, het eerste postkantoor van Goris recht tegenover de kerk, de fietsenmaker (‘Bultje’ Goris) ook op het driehoekje, het verf en behangwinkeltje van Franken, een meneer Langenberg die ‘Mooi weer’ genoemd werd, een onderwijzer die ‘de Speknek’ werd gedoopt, de behangwinkel van Hugens (de Knapzak) etcetera.
Nog veel meer herinneringen kwamen los, zoals meulenèèrs (meikevers) vangen in het kerkbaantje, op woensdagmiddag een uurtje ‘oorlog voeren’ tussen kinderen van de Rembrandstraat, van de Antwerpsestraat en de zeeheldenbuurt (3 partijen dus) waarna de rest van de middag vredig werd gevoetbald.
Tijdens de wandeling toonde oud-bewoner Piet Bruijns nog een erg leuke afbeelding: een kaart van Nieuw Borgvliet zoals het (in zijn herinnering) was omstreeks 1955. Deze afbeelding mochten we met zijn toestemming aan dit artikel toevoegen.De zeeheldenbuurt aan de overkant van de Antwerpsestraat aan de Langeweg werd gebouwd omstreeks 1925 als een uitvloeisel van de behoefte aan sociale woningbouw die sedert de Woningwet van 1901 mogelijk werd. Dergelijke projecten zijn er meer te vinden langs het ‘lint’ Antwerpsestraat, zoals de Koninginnebuurt rond de Emmastraat (inmiddels gesloopt), en de Oranjebuurt. Ofschoon veel woningen in de zeeheldenbuurt nu uiterlijk verschillen is het basisontwerp en gevelverdeling nog steeds goed zichtbaar. Henk Ditmer als aanwezige buurtbewoner vertelde dat zijn opa als ‘beheerder’ van het in 1926 nog goeddeels leegstaande wijkje fungeerde, en doodgemoedereerd naar een andere, want toch leegstaande, woning verhuisde als het om welke reden dan ook het huidige huis niet beviel, bijvoorbeeld omdat het er teveel waaide of zo. Bij de bouw van de direct er achter liggende wijk ‘de Markiezaten’ is door het aanbrengen van ‘poorten’ ten koste van enkele woningen een aantal voet- en fietsverbindingen gemaakt, in een poging het wat naar binnen gekeerde karakter van de buurt te doorbreken.
Billen
Na een bezoek aan het achter de kerk gelegen en even oude kerkhof werd de rondwandeling afgesloten bij de molen ‘De Twee Vrienden’. Piet Bruijns maakte van de gelegenheid gebruik om zijn ouderlijk huis vanuit deze voor hem nieuwe gezichtshoek in een schets vast te leggen. Omdat bezoek aan de molen een apart uitstapje is dat vaker in het weekend gemaakt kan worden, wordt er in dit artikel niet verder over uitgeweid. Tijdens zo’n uitstapje leert u onder veel meer wat een beltmolen is, dat er nog steeds nonnen in de molen zitten, hoe een molenromp afwaterend wordt gemetseld, wat er zo typisch Brabants aan deze molen is, wat je als leerling molenaar als eerste moet doen, waar de kapzolder is en de smeerzolder en last but not least: hoe de molenaar zijn billen schoon houdt. Ab de Laater is er trots op dat hij dat kunstje ‘al na tien jaar’ beheerst. Voor wie alvast iets van de tandwielen en de draagas achter het wiekenkruis wil zien klikt op deze knop. Voor nadere informatie over de molen zie daarvoor de website van de molenaar Ab de Laater. Maar een bezoek aan de molen zelf is pas echt. En vraag de molenaar dan gerust of zijn billen schoon zijn. Grote kans dat hij laat zien hoé schoon ze zijn……
AvL 20120612
