De stadsexcursie op 9 juni 2013 leidde na in het verleden wijken aan de zuid- en oostzijde bezocht te hebben nu naar de noordkant van de stad. Na ontvangst door de nieuwe voorzitter Joost de Grauw nam Frans de Looij (stedenbouwkundige bij gemeente BoZ) de deelnemers mee door de wijk met een boeiende uitleg over zowel de wijk als geheel als een aantal markante panden.
Situatie vooraf: Na het einde van de vesting in 1850 is het terrein waar de successievelijk geslechte vestingwerken lagen gebruikt voor de noodzakelijke stadsuitbreiding. Het hele uitbreidingsplan dat als een ring om de stad ligt, en bekend is als het plan Van Gendt sloot qua wegen en singels bijna organisch aan op het wegennet in de nu vrijliggende oude stad(skern).
Het zuidelijk gedeelte werd als eerste voor stadsuitbreiding in gebruik genomen. De vrijkomende gronden waren eigendom van de staat. Delen ervan werden gebruikt om bedrijven zoals de vele ijzergieterijen op te vestigen. De daarmee toenemende werkgelegenheid noodzaakte tot extra woningen. Arbeiderswoningen aan de zuidkant, die een aanzienlijke verbetering van de woonomstandigheden brachten. Tot dat moment was er in de stad immers geen waterleiding of rioolstelsel. Dat werd in die nieuwe wijken van meet af aan aangelegd. Het noordelijke deel is later in gebruik genomen.
1
Bij de wandeling vanuit de Ontmoetingskerk die midden in het gebied ligt, valt de ruimere opzet met brede straten en ruimere woningen voor de beter gesitueerden vanzelf in het oog. Na het verdwijnen van de Steenbergse poort was met de Avenue prinses Wilhelmina (later: Pomonalaan; nu: Burg Stulemeyerlaan) behoefte aan een wat fraaiere stadstoegang. Daartoe zijn toen aan weerzijden van de Steenbergsestraat de wat frivolere gebouwen als stadtoegang gebouwd. Deze zijn in de zgn eclectische stijl wat eigenlijk een mengelmoesje van meerdere bouwstijlen is. Het linkse gebouw (fietswinkel Hopmans) is gebouwd in een chaletachtige stijl. Ofschoon beide gebouwen sterk doen denken aan andere gebouwen in de stad zijn deze kennelijk toch niet door Van Genk ontworpen. Wie de architect dan wel is vertelt het monumentenboek ook niet.
De voormalige vestinggronden waarop de Wilhelminakazerne werd gebouwd zijn lang in handen van de rijksoverheid gebleven. Het gaat om een terrein wat aansloot op de toen al (binnen de vesting) aanwezige blokstallen. De aanwijzing tot kazerneterrein veroorzaakte tevens dat de binnenste ring van singels daar werd onderbroken. De later aangelegde Westersingel heeft hier alsnog (ten koste van Blokstal I) in voorzien. Van de Wilhelminakazerne resteren ondanks de civiele bebouwing op het terrein nogal wat oorspronkelijk gebouwen met een herbestemming. Hoofdgebouw: muziekschool, achterliggende manschappengebouw: appartementen, Blokstal II: poppodium, en op de hoek staat nog de in Amsterdamse stijl gebouwde officiersmess: kinderopvang.
2
Op het kruispunt Stulemeyerlaan-Bolwerk (voorheen Oosterboulevard) komen zoals Laurijs Weyts vertelt, vele verschillende zaken samen. Ofschoon het rondom om brede, dubbele lanen gaat, is de bebouwing nogal divers. Midden op het kruispunt staat pontificaal de smeedijzeren fontein van Janus Dingemans (van wie ook enkele zaken in het Markiezenhof te vinden zijn). Deze fontein stond oorspronkelijk vóór de St Jozefkerk (Joorenplein) maar moest plaats maken voor het H. Hartbeeld dat er nu nog staat. Janus Dingemans was een bekende kustsmid die o.m. het toegangshek voor het Vondelpark in Amsterdam heeft gemaakt.
Het Bolwerk is als wandelpark ingericht door Liévin Rosseels die ook het stadspark heeft ontworpen en mogelijk ook de Stulemeyerlaan (hoewel daar in het begin van de 20 eeuw de tram naar Tholen doorheen liep). Aan de andere kant strekt zich de Rijtuigweg (voorheen Westerboulevard) uit, die slechts aan één kant verhard was en leidde naar de brug over de haven.
Ofschoon het stratenplan al dateert van eind 19e eeuw, verschijnt de eerste bebouwing pas in de jaren ’30 daarna. De Rijtuigweg is zelfs (na sluiting van de kazerne) pas in de jaren ’80 bebouwd. Toen is ook de zuidelijke weg verhard.
Een opvallend gebouw op dit kruispunt is de RijksHBS, ontworpen door Van Genk. In eerste opzet gebouwd als ruime villa (1885) en uitgebreid tot school in 1903 en 1908. Pas bij nadere beschouwing valt op dat alle gemetselde boogstukken boven de ramen een verschillend patroon hebben. Ook de hardstenen kopjes op de sluitstenen boven de ramen zijn alle verschillend. (in BNdeStem in Bergse bodem op 5 juli 2011 aan deze 22 ‘bergse kopkes’ aandacht besteed)
3
Vervolgens ging het naar de Zuidzijde Zoom – hoek Faurestraat (eigenlijk Fauréstraat, zoals een oplettend jaarboeklezer opmerkte). De diep liggende Zoom zoals we die nu kennen is gegraven als onderdeel van de slechting van de vesting. Dit kanaal was noodzakelijk vanwege de waterhuishouding; niet alle water van de oostzijde van de stad kan door de oude turfvaart, de Grebbe. Mettertijd is door begroeiing van de walkanten een ecologische zone langs de stad ontstaan.
Thans ligt er een plan om de Zoom op te nemen in een toeristische (fiets)route. Voor de aanleg is echter subsidie uit het provinciale plan Landschap van Allure onmisbaar. Dat wordt dus afwachten.
Tijdens de opmars van de geallieerden vormde de Zoom gedurende enkele weken de frontlinie. Dat kon omdat er in het verderop liggende lagere deel betonblokken aangebracht om een tankversperring te maken en over de Zoomdam tussen Stulemeyerlaan en Halsterseweg was een betonnen blokkade gebouwd, waarvan de doorlaatopening middels een (eveneens betonnen) rol snel kon worden afgesloten. Van die frontlinie getuigen nu nog vele kogelgaten in de gevels aan NZ Zoom en begin Halsterseweg. Die afsluitende rol is toen door de geallieerden opgeblazen; de stukken sloegen bij sommige huizen dwars door het dak.
4
Het hoekpleintje in de Faurestraat toont interessante gevels, waarvan de architectuur is geïnspireerd op de Amerikaanse Franklinstyle. Ondanks dat de gevels eender lijken, zijn vele details net even anders gemaakt. Het geheel vormt een harmonische ensemble. Zo zijn de diverse raampartijen aardig om te bekijken. De (voormalige) Lutherse kerk wijkt af van de rest van het pleintje, maar is toch tegelijk met de woningen gebouwd. Het in destijds deze kerk aanwezige Rogierorgel is overigens inmiddels in de Gertrudiskerk geplaatst.
5
Onderweg naar de hoek bij de van Overstratenlaan worden nog enkele gevels met elkaar vergeleken, waarbij de ronde bovendorpel van vele huizen natuurlijk opvalt. Het hoekpand aan het begin van de straat toont afwijkend met het hoekbalkon, maar heeft toch dezelfde lijnen als de rest van de straat. Zo is er bijvoorbeeld ook weer de ronde bovendorpel in de voordeur. Voor details kijkt u het best naar de foto’s in het voorproefje van deze excursie. Hier verraadt zich de architect die met oog voor detail attendeert op specifieke elementen in de gevels.
6
Verder over het Bolwerk richting oost. Het Mollerlyceum, ontworpen door architect Wielders is als goed voorbeeld van de Amsterdamse school nog helemaal in de expressionistische stijl zoals het in 1928 werd gebouwd. Zelfs de hal binnen is weer in de oorspronkelijke staat nadat enkele jaren geleden de originele deuren zijn teruggeplaatst. Een kort filmpje over de school en het gebouwd vindt u via deze koppeling.
Er tegenover staat de in gele steen gebouwde villa van Kleinkramer. Gebouwd in de jaren 1936 naar een ontwerp van de architect Meyvis. De functionalistische stijl kenmerkt zich door zijn primaire hoofdvormen; aan de buitencontour kun je zien wat er achter schuil gaat. Het interieur is overigens ook nog steeds geheel intact. Ook dit pand is een rijksmonument en wordt mede vanwege de gaafheid van nationaal belang geacht.
Aan hetzelfde deel van het bolwerk staan meer bijzondere villa’s; ze vorm(d)en de Bergse ‘goudkust’. Een van de villa’s is enkele jaren geleden afgebrand; daar is een gelijksoortig gebouw voor teruggekomen. Dat dat echter een dubbele woning is, valt eigenlijk nauwelijks op.
7
Op de hoek Zuidzijde Zoom is villa Helena van de familie Asselbergs vervangen door een appartementencomplex. Voordien was het echter al een opvanghuis voor gerepatrieerden en een verpleegstershuis. In die tijd hingen de gevels vaak vol wasgoed, weten sommigen zich nog te herinneren.
Midden op het eind van het wandelpark, of ‘lange Park’ zoals Bergenaren dat middengedeelte van de Oosterboulevard/Bolwerk plachten te noemen, staat het Esperantomonument voor Zamenhof, de ontwerper van deze internationale taal. Dit monument is opgericht vooral dank zij esperantist Gabriel Parel die als gemeenteraadslid een voorvechter van dit monument was. Van het oorspronkelijke ontwerp van Santuz is nu alleen nog het centrale deel over, zij het in ere hersteld.
8
Van hier uit lopen we tussen twee nog overgebleven delen van de oude vesting door: Ravelijn ‘Op den Zoom’ en de contregarde Coehoorn. Dat laatste is door landschapsarchitect Liévin Rosseels destijds omgevormd tot het eilandje in het stadspark, dat merkwaardig genoeg niet ‘Coehoornpark’ werd gedoopt. (het Coehoornpark bevond zich tussen zuidoostsingel en spoorlijn, tegenover de Coehoornparkstraat).
Het houten bruggetje dat in 1932 naar het ravelijn werd gebouwd zit vestingkundig natuurlijk helemaal fout: aan de kant van de vijand. De toegangspoort is echter wel een replica van een sortie zoals die in de stadswal aanwezig waren. Vervolgens rechtsaf de Burg Vergroesenstraat in. De walkanten aan het Pielekeswater (=eendenplas) sluiten de gracht af die ten tijde van de vesting verder doorliep. En nu we toch naar het ravelijn kijken, komen ook de bomen ter sprake die met hun wortels de muren van deze versterking kapot drukken. Deze bomen zijn evenals trouwens de wal aan de achterkant van het ravelijn (= zijde Noordsingel) historisch onjuist.
9
Op de hoek van de Noordsingel borrelt ineens de herinnering op aan de ‘Berg van Zwart’ die lag waar nu het flatgebouw de historische omgeving staat te verstoren. Deze ‘berg’ was in feite een overgebleven restant van de stadsomwalling die in de jaren ’50 omwille van diezelfde flat is afgegraven. Op deze wal zou bovendien nog een muur van ± 3 m hoogte gestaan hebben. Dank zij de aanwezigheid van deze wal waren de aardbeien die in de er acht liggende Meerse tuin een week eerder op de veiling dan die van andere velden.
10
We passeren de woningen langs de Noordsingel en komen langs de Drabbestraat. Wat opvalt is dat er tegenover het schoolgebouw geen woningen staan. Verder staan dan enkele grages behorend bij de woningen aan het Bolwerk. Dat zou zijn omdat de percelen tot aan het Bolwerk te klein zouden zijn voor splitsing. Of dat juist is valt te betwijfelen omdat aan de P. Turqstraat op die plek bij vergelijkbare perceelgrootte wel woningen staan. Waarbij de tuinen aan beide kanten overigens niet ruim zijn.
Zo komen we weer aan bij de Ontmoetingskerk. Gebouwd in 1928 volgens Amsterdamse School naar een ontwerp van architect Boeyinga uit Amsterdam en een verkleinde uitgave van de (in 2003 afgebrande) gereformeerde Koningkerk aan de Kloppersingel in Haarlem. De hoog opgaande dakpartijen en zichtbare houtconstructies in het interieur zien we ook in de kerk van Vrederust (1923, architect F.G. Rothuizen). Aan dit gebouw is in 2003 ook een artikel in de Waterschans gewijd bij gelegenheid van het 75 jarig bestaan en de afgeronde restauratie.
Het geheel overzien leverde de excursie leverde in een wandeling van twee uurtjes dus heel veel informatie voor de deelnemers op. Meer nog dan uit dit (toch al veel te lange) verhaal blijkt.
AvL
Omdat de reactiemogelijkheid op de website nogal wordt geplaagd door spam is deze voorlopig afgesloten. Stuurt u daarom svp een mailtje aan waterschans@ziggo.nl
