De jaarlijkse mini-excursie van de Geschiedkundige Kring op 25 mei 2014 trok naar schatting 50 bezoekers. Na de in 2013 afgeronde restauratie is de kapel in het bejaardenhuis St Catharina een echt pareltje in de stad, en zeker een bezoek waard.
Tenminste, als de op handen zijnde sloop van de omringende gebouwen dit niet verhindert.
Frans van de Berg heette de bezoekers als parochiemeester van de congregatie van de zusters Franciscanessen welkom. Hij memoreerde dat er op dit moment van de groep zusters nog 7 over zijn. Het kloosterfeest dat een week tevoren werd gevierd was dan ook ter gezamenlijke herdenking van de verschillende jubilea die elk der zusters aan ging. Op dit feest waren ook 6 zusters van de vestiging Soekaboemi op Java aanwezig. Nadere info over de zusters van ’t Katrientje vindt u in het verslag van de hofzaallezing van 11 februari 2014 en het boek met dezelfde titel.
Rud Smit vertelde de bezoekers over de ontstaansgeschiedenis van de kapel. Hij memoreerde dat het de enige kloosterkapel in de stad is die nog resteert. Veel van deze kapellen zijn nog niet eens zo heel lang geleden verdwenen; de bezoekers hebben zelf het merendeel nog gekend:
- Halsterseweg, Karmelitessenklooster
- Antwerpsestraat, Juvenaat, broeders van het H. Hart
- Hoogstraat, Broeders Franciscanen van Huijbergen
- Van Dedemstraat, ABG (zusters Franciscanessen van ‘t Katrientje)
- Van Hasseltstraat, Antoniusklooster zusters Franciscanessen van Oosterhout
- Boxhornstraat, zusters Franciscanessen van Oudenbosch
- Bernadettestraat, zusters van het H. Hart (kapel is er nog wel, thans in gebruik als danszaal in buurtcentrum de Olifant; zie foto’s onderaan)
Dan wordt nog voorbij gezien aan de kapellen die in een verder verleden zijn verdwenen, zoals Onze Lieve Vrouw in de Zon in de Rijkebuurtstraat, en de St Jacobskapel aan de Vismarkt, nu Catharinaplein. (Er waren/zijn meer verwijzingen in de stad naar de pelgrimage naar Santiago. zie daarvoor de Studie uit 1976, De Sint Jacobskapel aan de Vismarkt)
Historie
In de St Catharinakapel staat u op een bijzondere plek; al in 1400 was er op (bijna) dezelfde plek de St Jacobskapel, die deel uitmaakte van de bedevaartroute naar Santiago de Compostella. Bij de herleving van deze pelgrimage staan nog regelmatig pelgrims voor de deur met het verzoek om een stempel in de vorm van een schelp op hun pelgrimskaart. De gemeente heeft enkele jaren gelden de goede gedachte gehad om de vroegere plaats van de St Jacobskapel middels een steen in het trottoir op het Catharinaplein aan te geven.
Het omliggende gebied was toen eigendom van het St Jacobsgilde. Circa 1471 vestigden zich op het achterliggende terrein de Witte nonnen van het Dal van Josaphat. Dit dank zij het feit dat Jan metten Lippen toestemming gaf hier een klooster te stichten, het Margrietenklooster. De middeleeuwse Margrietenkapel van dit klooster is overigens pas in 1952 afgebroken ten behoeve van het zich uitbreidende St Catharinagesticht, het huidige bejaardenhuis. Jammer, maar de tijd is niet terug te draaien.
Aan de Geweldigerstraat (toen: Nonnenstraat) was ook de ziekenopvang gevestigd. Ook elders in de stad was trouwens ziekenopvang: St Willemsgasthuis buiten de Wouwsepoort(1498), St Jansgasthuis (Bruinevisstraat), St Elisabethgasthuis ((Oude) Wouwseweg) Rabauwengasthuis (Rozemarijnstraat). Zo kende de middeleeuwse stad vele religieuzen met elk hun eigen kledij. In de middeleeuwse Ommegangen waren deze alle te zien omdat daarin alle congregaties mee liepen. (tip van Rud)
In 1580 bij de geloofsopstanden (Beeldenstorm) verandert de stad Bergen op Zoom van kleur. Zusters en broeders verdwijnen, al of niet vrijwillig. De gebouwen blijven, evenals (grotendeels) het gebruik dat er van wordt gemaakt. Het buiten de stad liggende Sint Elisabethgasthuis verhuist naar het Margrietenklooster aan de Geweldigerstraat. Het wordt dan een particulier ziekenhuis onder toezicht van momboirs (regenten). Onder Frans bewind ontstaat daar later het Hospice de St Cathérine.
Algemeen Burger Gasthuis
Vanaf 1826 treft de gemeente voorbereidingen om (te beginnen aan de Geweldigerstraat) een Algemeen Burger Gasthuis te stichten, bedoeld voor alle gezindten. Voor de ziekenzorg wordt in 1837 personeel gezocht, met op de eerste plaats een hoofd, een zgn binnenmoeder. Hier wordt op gesolliciteerd door Rosa de Bie, een oorspronkelijk Antwerpse die is aangesloten bij de zusters Franciscanessen te Breda. Deze religiositeit is in de sollicitatiebrief echter niet vermeld. Niet duidelijk is in hoeverre dit een discussiepunt tijdens de sollicitatie is geweest. In elk geval wordt zij wordt benoemd en brengt enkele medejuffrouwen mee.
In 1838 verzoekt deze ‘Vereeniging van Vrouwen’ een kamer om deze in te richten als gebedsruimte voor haar en haar ‘medejuffrouwen’. Het Catharinagesticht had oorspronkelijk geen kapel.
Rosa de Bie is niet oud geworden; zij heeft het gesticht slechts 15 jaar geleid. Voldoende echter om het ABG als het stadsziekenhuis op te bouwen. Zij was dan ook een bekende figuur in de stad, zodat haar vroege overlijden tot grote consternatie in de stad leidde.
Al vanaf het begin van het ABG worden door de momboirs (regenten) plannen ontwikkeld om elders een groter ziekenhuis voor alle gezindten te bouwen. In 1879 wordt aan architect Van Genk opdracht verleend tot de bouw van het ABG aan de van Dedemstraat. Omdat de ziekenzorg in het (neutrale) Catharinagesticht feitelijk in handen van de religieuze Franciscanessen was, is voor het nieuwe ABG contractueel vastgelegd dat maximaal 20 religieuzen mee naar het nieuwe ziekenhuis mochten verhuizen die onder een lekenleiding zouden moeten werken. Zo werd de neutraliteit ten genoegen van andere gezindten gewaarborgd.
De oude gebouwen aan de Geweldigerstraat werden verkocht aan de congregatie. Zo ontstond het complex dat we nu ‘het Katrientje’ noemen. De vrijgekomen ruimten gebruikten de zusters voor bejaardenzorg. In de loop der jaren is het complex voor die taak danig uitgebreid. Nu de oorspronkelijk veel grotere groep zusters is gekrompen tot 7 en zij zelf de leeftijd van de doelgroep hebben bereikt, ligt het voor de hand dat de zorg en huisleiding in andere handen is overgegaan. Het Katrientje is thans onder beheer van Tante Louise-Vivensis.
Kapel
Omdat de zusters na het vertrek van het ABG in de gebouwen aan Geweldigerstraat/Vismarkt zelfstandig waren, werd het ook mogelijk om een eigen gebedsruimte te bouwen. Deze is in 1895 in gebruik genomen, en in 1933 met twee traveeën verlengd. De gerealiseerde kapel is een echt ‘van Genk’ product: zowel het ontwerp als de bouw is door Van Genk gerealiseerd.
Ook het interieur is door leden van de familie van Genk ontworpen en uitgevoerd. Daarbij is een quasi gotische stijl nagestreefd. Dit is goed te zien aan de uitvoering van het (nog aanwezige) altaar, preekstoel (verplaatst), beelden (alle door C. van Genk) en gebrandschilderde ramen. In de toegang naar de kapel is een aantal stukken houtsnijwerk te zien, die oorspronkelijk deel uitmaakten van het altaarretabel. Op oude foto’s is het complete altaar nog te zien. Dat wil niet zeggen dat het retabel verloren is: het is in twee delen aangebracht in de toegang naar de kapel. De Rijksdienst voor het cultureel erfgoed (RCE) wijdt een uitgebreide beschrijving aan het monument waarin ook het meubilair is beschreven.
Als vluchtig beschouwer merk je bepaalde dingen pas op als je er op wordt geattendeerd. Zo is de plaatsing van heiligen in de ramen en de houten beelden bepaald niet willekeurig. Mannelijke figuren vindt men in het rechter deel van de kerk, vrouwelijke in het linker deel. Daarbij zijn ramen en beelden bovendien zodanig samengevoegd dat ze per kapelsegment een boodschap uitstralen. Voor een juiste uitleg zou wellicht een speciaal artikel in de Waterschans beter passen dan een vluchtige toelichting op deze plaats. (tip van de redacteur) Overigens is het aardig te weten dat men deze beelden als veronderstelde gipsen modellen omstreeks 1990 af had willen danken, en toen tot de ontdekking kwam dat het gepolychromeerd houtsnijwerk was. De beelden zijn daarop van de verflagen ontdaan. (zie artikel in Waterschans, 1996 deel 2)
Een zeer fraai onderdeel van de kapel vormt de Kruisweg; een verzameling taferelen in hoogrelief dat het lijden van Jezus uitbeeldt. Deze is ontworpen door Frans de Vriend, die Van Genk kende van andere door hem ontworpen gebouwen. De Kruisweg is niet uniek; dezelfde taferelen zijn ook te vinden in de basiliek in Oudenbosch, in de kerken van Geffen, Wuustwezel en Kwadendamme. Geen is echter zo fraai beschilderd als deze in de Catharinakapel. De afbeelding hiernaast geeft hiervan nauwelijks een goede indruk. Kort na de restauratie heeft de zustercongregatie een boekje uitgegeven waarin de hele kruisweg staat afgebeeld met een beschrijving van elke statie en een overweging die het tafereel interpreteert. Dit boekje is te koop, of liever gezegd te geef voor €3. Een bezoek aan de kapel blijft echter nodig om dit kunstwerk in alle prachtige details te bewonderen.
Restauratie
De restauratie is te baat genomen om het gebouw nader te onderzoeken en geheel bij de tijd te brengen. Zo is de hele vloer opengehaald en thans voorzien van vloerverwarming.
Ad Cloin vertelde dat voor de restauratie van het schilderwerk een omvangrijk kleurenonderzoek heeft plaatsgehad. Wat men graag wilde weten is welke kleuren historisch juist zijn. Dat betekende het raadplegen van oude foto’s (zwartwit), het laag voor laag met een operatiemesje afhalen van de diverse verflagen en combineren van deze informatie. Zo bleek de oorspronkelijke beschildering van wanden en gewelven niet de saaie eentonige kleur te zijn die de kapel de wat sjofele uitstraling gaf die we uit de vorige decennia kennen. Oude foto’s laten zien dat het gehele interieur van vele rijke kleuren en arabesken was voorzien, wat we nu wellicht veel te druk zouden vinden. Een stukje van deze beschildering tegen de westwand is teruggevonden en opnieuw zichtbaar gemaakt in een uitsparing van het nieuwe schilderwerk.
De voor restauratie gekozen kleuren zijn gebaseerd op de oorspronkelijke, zij het dat de ‘drukke’ polychromering niet is teruggekomen. Mede vanwege de uitblijvende subsidie van de provincie Noord Brabant zou dit veel te kostbaar uitvallen. Wel is veel houtwerk, zoals de balustrade van het orgelbalkon van een eiken decoratie voorzien, zijn de wanden van het priesterkoor en dwarsschip rood gemaakt, en de kapitelen en sluitstukken van de kruisribben in de gewelven eveneens gekleurd uitgevoerd. Uiteraard is ook het meubilair is onder handen genomen, waarbij de diverse taferelen van de kruisweg (de staties) eigenlijk alleen maar stofvrij gemaakt behoefden te worden.
Gebruik
De clericale bediening van de kapel was in handen van de rector die bijna gedurende het hele bestaan van het klooster daaraan verbonden was. Overigens werd (en wordt?) de kapel ook gebruikt voor trouwerijen en andere sacramentele bedieningen. Het is de bedoeling dat het gebruik van de thans gerestaureerde, laatste kloosterkapel van de stad, ongewijzigd blijft.
Na afloop van de excursie werden de bezoekers nog eens aangenaam verrast met het boven vermelde boekje met een uitgebredie uitleg van de kruisweg in de kapel. Een plezierige herinnering aan een interessante uitstap.
Tekst AvL
Afbeeldingen: AvL, Hans Jordans
NB zie voor de geschiedenis van de Catharinakapel en oude interieurfoto’s ook de Waterschans, 1996 deel 2
Voor de geschiedenis van de ziekenzorg Waterschans 2010 deel 1
.
.
Noot
Foto’s in het voormalige St Jozefklooster aan de Bernadettestraat laten zien dat de kapel in het gebouw nog bestaat. Zij het thans met een frivoler gebruik dan waarvoor hij bedoeld was. Dansmuziek bleek in deze ruimte teveel profane echo’s te geven, waarop een tussenplafond is aangebracht.
..
