Module 11: De cultuur van de christelijke religie zoals (de inventaris van) de Gertrudiskerk die ons vertelt
De lessen worden gegeven in de Gertrudiskerk, zodat u zich direct betrokken voelt bij de lesstof die het gebouw en het kerkelijk erfgoed dat zich daar bevindt als onderwerp heeft. Uiteraard zal er ook uitvoerig stil gestaan worden bij het immaterieel erfgoed (tradities, rituelen) waarvan de diverse visuele zaken getuigen. Het aanwezige kerkelijk erfgoed c.q. kunstbezit in de veruit oudste kerk van Bergen op Zoom is zeer divers, uitermate heterogeen, van uiteenlopende herkomst en te dateren van het midden van de 15e eeuw tot aan de huidige tijd.
Ben je lid van de Geschiedkundige kring, kies dan voor de optie ‘Cursist met lidmaatschap’ en vul lidmaatschapsnummer in bij het opmerkingenveld.
Ben je geen lid, kies dan cursist zonder lidmaatschap
-Van de beginperiode, de tijd van vóór 1580, als de reformatie in de geschiedenis van de kerk een aanvang neemt, resten ons tal van grafzerken, enkele vertikaal opgestelde zogenaamde epitafen, andere rouwmonumenten en vooral ook de bewaard gebleven, al dan niet figuratieve, grotere en kleinere fragmenten van de oorspronkelijk rijk aanwezige polychromie.
-Van de protestantse tijd van na 1580 – beter 1587, als het gebouw na de godsdiensttroebelen (beeldenstorm) weer op orde is gebracht en van een totaal andere christelijke geloofsbeleving en cultuur getuigt –, tot aan de verwoesting van de kerk in 1747, zijn ons behalve veel grafzerken, een aantal belangrijke en uitbundige grafmonumenten overgeleverd.
-Van de protestantse tijd van na de herbouw (1752) tot aan 1966, toen de kerk door de Hervormde Gemeente werd verlaten, resten ons wederom grafzerken (de laatste uit de dertiger jaren van de 19e eeuw), één rouwbord, vier koperen kaarsenkronen in het koor en in de kooromgang, de koperen lezenaar van de tijdens de kerkbrand van 1972 verloren gegane kansel, delen van het koorhek. . De avondmaalstafel die zich nog steeds in de Gertrudiskerk bevindt, werd enige tijd geleden nog nadrukkelijk gebruikt en prominent tijdens een oecumenische viering op zijn oorspronkelijke plaats teruggezet.
-Een predikantenbord getuigt sinds 2005 van bijna vier eeuwen protestantse geschiedenis van het kerkgebouw. Ook een glas-in-loodraam brengt vier eeuwen protestants gebruik van de kerk in herinnering en getuigt van de oecumene die in het kerkgebouw herhaaldelijk wordt beleefd.
-Eind 2014 is in het 1e transept-noord een kopie aangebracht van een schilderij van de Bergse schilder Willem van Dort (1875-1949). Het origineel bevindt zich in de Ontmoetingskerk (PKN) te Bergen op Zoom. In 1914 schilderde hij dit schilderij – bij benadering vanaf deze plaats geschilderd – en geeft de situatie weer zoals die globaal was in de 19e en 20e eeuw.
-Tijdens de restauratie van de kerk (1969-1986) zijn objecten van elders verworven, zoals een preekstoel, een altaarretabel, monumentale deuren en kroonluchters.
-Na de voltooiing van de restauratie wordt de kerk in 1987 voor de katholieke eredienst in gebruik genomen. Aan de kerkinventaris wordt toegevoegd veel erfgoed uit gesloten Bergse katholieke kerken. In chronologische volgorde zijn dat de St. Josephkerk (1969), de kerk van de H.H. Martelaren van Gorcum (1983) en de kerk van de H. Maagd Maria ten Hemelopneming (1987). In het 2e transept is in vitrines een deel van het liturgisch vaatwerk en een selectie bijzondere liturgische kleding permanent tentoongesteld.
-Na sluiting in 2009 van het lutherse kerkgebouw aan de Faurestraat, werd bovendien ook nog het erfgoed van de Evangelisch-Lutherse gemeente van Bergen op Zoom aan de stadskerk van Sint Gertrudis toevertrouwd. In vitrines worden de Lutherse kanselbijbel (1648), avondmaalszilver en andere kerkelijke attributen getoond en u ziet de koperen lezenaar (1750) waarop eertijds de genoemde kanselbijbel rustte. Het “Lutherse” Rogier-orgel (1857) is een voor Bergen op Zoom bijzonder rijksmonument;in klank, vormgeving en gebruiksmogelijkheden is het een duidelijk herkenbaar “protestants” instrument!
-Begin 2015 is nog erfgoed toegevoegd uit de in 2014 gesloten kerken van het Heilig Hart van Jezus en van de Goddelijke Voorzienigheid.
Het gehele erfgoed komt in drie lessen uitvoerig aan bod. In elk van die lessen wordt één van onderstaande elementen speciaal belicht:
-Het 17e, 18e en 19e eeuwse, uit Antwerpen in het bijzonder en uit Vlaanderen in het algemeen afkomstige rijke erfgoed: houtsnijwerk, schilderijen, orgels, beelden, liturgisch vaatwerk, etc. Opvallend: door vergelijkend onderzoek krijgen de biechtstoelen een niet eerder gepubliceerde nieuwe en onverwachte datering, vertelt de preekstoel een wel heel bijzonder verhaal en blijken de communiebanken waarschijnlijk helemaal geen communiebanken te zijn…!
-Vanaf de 13e eeuw tot in de dertiger jaren van de 19e eeuw is er rond en in de kerk zelf begraven. Alleen al onder de vloer van de kerk rusten nog steeds de stoffelijke resten van duizenden stadgenoten waarvan we er enkele honderden met name kennen. Laatstgenoemden meestal middels een vaak nog aanwezige eenvoudige tegel, een grafzerk, een epitaaf, een rouwbord of een praalgraf. Voorbije eeuwen werd men hier in de kerk op verschillende manieren begraven of bijgezet. En, oneerbiedig gezegd: het waren vaak de rijke stinkerds die in de kerk begraven werden!
-Het, zelfs landelijk gezien, zeldzaam rijke en opmerkelijke orgelbezit: de Gertrudiskerk is een “Orgeltuin”! De nu aanwezige monumentale orgels zijn op een bijzondere manier door de geschiedenis met elkaar én met het in 1972 verbrande Delhaye-orgel verbonden. Bovendien wordt niet alleen naar de orgels gekeken en erover gesproken: ze worden ook in klank met elkaar vergeleken en (wellicht ook door u?) bespeeld!