Het is traditie dat de vrijwilligers van de Geschiedkundige Kring jaarlijks een ‘passende’ excursie krijgen aangeboden. Op 10 november 2024 bezochten pakweg dertig vrijwilligers en (enkele) partners het landgoed Vrederust, waar het verpleeghuis voor geestelijke gezondheidszorg in een parkachtige omgeving is gevestigd. Het bleek een ontdekkingsreis’ in de eigen omgeving.
Historie
In De Sprenge presenteerde Joost de Bont op boeiende wijze de geschiedenis van het psychiatrisch instituut en de daarin parallel ontwikkelende (en visie op de) psychiatrie in de twintigste eeuw. Ofschoon velen toch met enige regelmaat door of langs Vrederust komen, bleek Joost toch veel nieuws te brengen. Wist u bijvoorbeeld dat de naam ‘Vrederust’ in feite is meegenomen vanuit Serooskerke? De buitenplaats van die naam bleek echter te klein voor de stichting. Nadien is die buitenplaats omgedoopt tot ‘Welgelegen’. Omdat in heel Zeeland geen terrein werd gevonden dat aan de eisen voldeed: bossen, zandgronden en (eigen) drinkwater, viel de keuze op West Brabant. De buitenplaatsen ‘Buitenlust’ en ‘Klein Loo’ werden aangekocht.
Schenking
Juffrouw Johanna van Putten, rentenierde al eigenaresse op de hoeve Buitenlust. In haar testament bepaalde ze dat de hoeve (met gronden) werd geschonken aan de gemeente (Halsteren), doch dat de familie het gebruiksrecht zou behouden. Ook werd daarvan een fonds, het Juffrouw van Puttenfonds opgericht, dat vandaag de dag nog steeds bestaat en dient voor ondersteuning van armlastige kinderen. Johanna van Putten is begraven vlak bij de hoeve waar ze woonde, en nog steeds worden er bloemen of een ander aandenken op het graf aangetroffen.
Besloten gemeenschap
Verrassend was het bovenaanzicht van de oorspronkelijk aangelegde wegen en paden. Het geheel vormde een duidelijke afbeelding van een hersenstam en zenuwbanen in het ruggemerg. Door aanpassingen en andere gebouwen is deze structuur thans nog nauwelijks herkenbaar. Het terrein was oorspronkelijk rondom afgesloten van de buitenwereld, en werd daarmee een echte protestante enclave in het katholieke Brabant.
De voortgaande ontwikkeling in de psychiatrie, waar ook veel nieuwe inzichten op Vrederust werden ontwikkeld, veranderde behandelingswijze van de patiënten voortdurend. Waar in het begin vanuit geloofsovertuiging (‘een straf van God’) de patiënten alleen werden bewaard (door personeel van eendere religie) werd arbeidstherapie geïntroduceerd wat voor velen heilzamer werkte. Zo waren er werkzaamheden in een schoenmakerij, een weverij, wasserij, op de boerderij, en intern transport werd door patiënten ook per kruiwagen gedaan. Een muziekvereniging Euphonia telde veel leden onder zowel patiënten als personeel. Er kwam en kleine dierentuin, en een eigen zwembad, dat thans echter weer verdwenen is.
Scheiding der sexen
De eerste medicijnen (neuroleptica) deden vanaf de jaren ’50 hun intrede, waarvan de bijwerkingen pas later ontdekt werden. Door obductie op overleden patiënten werd veel over oorzaken van geestesziekten ontdekt. Je kan dan ook stellen dat Vrederust zeker heeft bijgedragen aan de huidige ontwikkeling van de psychiatrie.
De diverse paviljoens hadden eigen bestemmingen, waarbij mannen altijd werden gehuisvest aan de linkerzijde van de Hoofdlaan, en vrouwen aan de rechterzijde. Door een uitbreiding met patiënten uit Zuid Holland moest ook worden bijgebouwd, en werd voor de watervoorziening de watertoren verhoogd om een grotere watercapaciteit te verkrijgen. Niettemin mocht voor het wekelijkse bad per dag één paviljoen van deze voorziening gebruik maken. In 1994 is de watertoren afgebroken, omdat inmiddels de aansluiting op de gemeentelijke waterleiding gerealiseerd was.
Openheid
In de jaren ’70 veranderde er (ook in de maatschappij) veel; in plaats van af te zonderen in gesloten instituten werden juist de deuren open gezet, waardoor het terrein voor iedereen toegankelijk werd, en ook de gebouwen door bijvoorbeeld grotere ramen meer openheid uitstraalden. De kerk kreeg daardoor de grote ramen in de ‘dwarsbeuken’ waarmee een bijzonder licht interieur is ontstaan, maar een thans beoogde monumentenstatus niet haalbaar bleek.
Ook het terrein werd voor iedereen toegankelijk, wat op de eerste plaats bleek uit het verdwijnen van de poort aan het eind van de Hoofdlaan aan de Moerstraatsebaan.
Rondleiding
De rondleiding over het terrein verliep in twee groepen, waarbij het centrum met de gebouwen (paviljoens, hoofdgebouw en kerk) bekeek onder leiding van gids Alois Stenders, waarbij ook de inmiddels door het hele park lopende beeldenroute met kunst door patiënten onder de aandacht kwam. Inmiddels is de vrije ruimte binnen de gemeente dermate krap, dat ook wordt gekeken naar de mogelijkheid om een woonwijk(je) op het terrein te bouwen. In hoeverre daarmee het parkachtige karakter van Vrederust overeind blijft of juist verloren gaat, is nog niet bekend. Het zou jammer zijn als dit (ook in de gezondheidszorg) unieke inrichting voor de toekomst verloren zou gaan.
Begraafplaats
Waar geleefd wordt, wordt ook gestorven. Begraven werd (tot nog toe) op de eigen begraafplaats, waar inmiddels omstreeks 2000 personen hun laatste rustplaats hebben, ook personeelsleden kozen daar vaak voor.
Op de begraafplaats, werd door Peter van den Ouden en Joost de Bont op vele bijzondere plekjes gewezen, en een bijbehorend verhaal verteld. Dat de Dordtse kunstenaar Reinier Kennedy hier ligt begraven mag sedert de specifieke tentoonstelling in 2011 bekend zijn, maar er is veel meer te vertellen. Veel graven zijn slechts aangeduid met een simpel betonnen paaltje, omdat de nabestaanden geen gedenksteen konden of wilden plaatsen. Een nog ouder deel mist ook die aanduiding, omdat destijds gebruik gemaakt werd van houten paaltjes, die thans helemaal zijn verdwenen. Wat gebleven, of liever, gekomen is, is een oogstrelende dikke laag mos, die als een deken over de graven ligt. Aangezien de begraafplaats ligt in een terrein dat is aangekocht door Brabants Landschap is behoud ervan verzekerd. Verdere uitbreiding wordt ook niet meer voorzien; er zijn nog slechts 10 plaatsen ‘open’. Het spreekt bijna voor zich dat die alle gereserveerd zijn. Eén bijzonder graf zij nog vermeld: een in de stijl van de Amsterdamse School gebouwd monument herbergt de stoffelijke resten van een van de oprichters, dominee Donner, die nota bene overleed in het rijtuig waarmee hij dezelfde dag de begrafenis van zijn medeoprichter dominee de Ligt had bezocht.
Monumentje
Na lang aandringen kreeg Jan Smeijers toestemming van de dominee,die daar niets in zag, om toch een carnavalsfeest te organiseren. Jan had al van alles klaar liggen, versiering,een carnavalskrantje, kleding en noem maar op. Tegen dominee’s verwachting in werd het een knalfeest… In de kerk! Daarop volgde een snelle bekering: voortaan mocht Jan elk jaar zo’n feest organiseren. Dit kunstwerkje is een eerbetoon aan Jan Smeijers, waar meerdere bekende vastenavendfiguren uit Berrege een aandeel in hadden. Ga er eens naar kijken, het staat naast de kerk.
Spijtoptant?
Mocht u als lezer deze rondleiding ook graag willen meemaken, dan kunt u zich aanmelden voor een volgende wandeling, die elke week om 13.00 uur wordt gehouden. Deelname kost € 4,00 pp, welk bedrag geheel ten goede komt aan de Stichting Aanvullende Patiëntenzorg. Aanmelden via mailto: joo.debont@ggzwnd.nl
Vooraf kunt u wellicht ook kennis nemen van het boek ‘Van idealen en mensenwerk’ van Dr JJAM Gorisse, dat op initiatief van het bestuur ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Stichting met gebruikmaking van het Vrederust archief is samengesteld.
Ook de Waterschans wijdde in 1999 een artikel aan de geschiedenis van Vrederust. En Waterschans 2023-3 besteedde zelfs vijf artikelen aan dit instituut, over het archief, de verpleegden, de begraafplaats, etcetera.
En op BHIC vindt u ook een aantal recente en oudere foto’s. Leest u daar vooral ook de daar onder staande reacties, waarin nabestaanden informeren naar de plaats waar iemand precies werd begraven.
