Hofzaallezing 2015-III: De Slag om de Schelde

opmerking vooraf: klik vooral op de gekleurde teksten voor nog veel meer info.

Dat gebeurtenissen uit het verleden langzamerhand uit het collectieve geheugen wegzakken ligt voor de hand. Als het niet wordt doorverteld nemen volgende generaties er ook geen kennis van. Erfgoedorganisaties zien het als hun taak om dit tij te keren. En soms krijgen ze daarbij hulp van commercie en propagandamachines. De operatie Market Garden bij Arnhem ontkwam zo door boeken en films als ‘Een brug te ver’ voor generaties lang aan de vergetelheid. (Reeds in 1946 werd deze strijd verfilmd op de puinhopen van Arnhem: Theirs is the glory) We zouden hier kunnen spreken van een van de beroemdste strategische mislukkingen van de bevrijdingsstrijd in 1944.
Merkwaardig genoeg heeft de slag, die hier indirect het gevolg van was, nooit als ‘slag’ bekend gestaan, terwijl deze in feite cruciaal was voor de overwinning van de geallieerde landen. Bedoeld is hier de Slag om de Schelde, ofwel de strijd om de toegang tot de haven van Antwerpen. Van deze slag heeft het merendeel van de Nederlandse inwoners nooit gehoord, en zelfs de inwoners van het betreffende gebied hebben de hevige strijd op de diverse plaatsen in de regio niet als een collectieve slag met maar één doel, Antwerpen, beschouwd. Zonder deze haven zou de opmars van de geallieerde legers ten minste ernstig vertraagd worden, en mogelijk zelfs tot stilstand komen. Het belang van de controle over het Schelde-bekken was daarmee van strategisch belang.

Er worden inmiddels initiatieven ontplooid om deze strijd meer onder de aandacht van velen te brengen. Paul Versijp werkt als gemeentelijk Adviseur Toerisme op vele fronten om de bekendheid van deze Slag om de Schelde in breedte en diepte bevorderen. Zijn persoonlijke betrokkenheid bij het onderwerp is daarbij bepaald geen hindernis. Inmiddels is op het Internet authentiek  filmmateriaal te vinden: Canada at War toont, weliswaar als propagandafilm, de strijd van het Canadese leger in 1944 vanaf de Normandische kust tot in Duitsland.

Opmars

In zijn lezing belichtte Paul Versijp de gebeurtenissen van (vooral) het Canadese leger dat parallel aan het Engelse langs de Franse en Belgische kust noordwaarts trok, en havenplaats voor havenplaats moest bevechten. Het leger noemde zichzelf ‘Cinderella’, omdat dit leger het vuile werk (met groot risico havens veroveren) moest uitvoeren. Ook het Duitse leger begreep het belang van die havenplaatsen voor de tegenstander, dus bood zoveel mogelijk weerstand en vernielde de haveninstallaties waardoor die als losplaats voor hulpgoederen onbruikbaar werden.
Met Antwerpen ging het anders; dank zij de activiteiten van het Antwerpse verzet viel de (toen) grootste haven van Europa onbeschadigd in Canadese handen. Daarmee kon de haven echter nog niet worden gebruikt, de toegang via de Westerschelde was nog volledig in Duitse handen. Weliswaar een leger op de vlucht, maar toen het Canadese leger enkele dagen rust hield in Antwerpen herstelde de Duitse bezetter zich en bouwde een gedegen verdediging rondom de Westerschelde op.

Het heeft weinig zin om te speculeren hoe de strijd verlopen zou zijn als het Canadese leger direct richting Bergen op Zoom was doorgestoten om daarmee de toegang tot Zuid-Beveland af te sluiten. De gebeurtenissen en beslissingen van die dagen zijn moeilijk achteraf te beoordelen.
Hoe het ook zij, toen de legers op 12 september 1944 tenslotte wel oprukten om de Westerschelde onder controle te krijgen, stuitte het op hevige tegenstand op vele plaatsen in Zeeuws Vlaanderen en de toegang tot Zuid-Beveland en Walcheren, Woensdrecht en de Kreekrakdam, toen nog een dam met rijweg en spoorbaan van slechts enkele tientallen meters breed. Deze strijd kostte veel militairen aan beide zijden het leven, maar ook waren er veel burgerslachtoffers. Vrijdag 13 oktober 1944 werd zelfs aangeduid met ‘Black Friday’, omdat toen de hele 5e infanterie brigade bij een aanval werd vernietigd.
Opgemerkt zij dat de omvangrijke Slag om de Schelde niet alleen werd gevoerd door het Canadese leger. Ook Poolse, Engelse, Schotse en Noorse legereenheden waren onder Canadees commando bij deze strijd betrokken.
Dat Walcheren onder water werd gezet door de zeewering bij Westkapelle te bombarderen is wellicht bekend, maar wat dat betekende voor de bevolking wellicht niet. Een filmverslag toont de gevolgen ervan voor de bevolking.

Begraafplaatsen

Niet voor niets zijn er aan de Wouwseweg twee grote oorlogskerkhoven, het Canadese (1116 graven) en het Engelse (1309 graven). Ook in Zeeland zijn veel begraafplaatsen die aan deze strijd herinneren. Kijkt u maar eens op de site Traces of War, en gebruik het zoomwieltje van uw muis.
Paul Versijp vermeldde trouwens nog een opmerkelijkheid die zelfs bij een bezoek aan deze begraafplaatsen niet meteen opvalt: Op de Engelse begraafplaats (of beter: van de Common Wealth) liggen de graven zuid-noord georiënteerd, terwijl die op de Canadese begraafplaats oost-west liggen. De oorzaak daarvan is dat op de plaats van de Engelse begraafplaats door de Duitsers eerder al geallieerde slachtoffers werden begraven waarvan de graven zuid-noord waren gericht. Veelal ging het dan om luchtmachtpersoneel van neergekomen vliegtuigen. Bij de aanleg van de Engelse begraafplaats zijn deze graven gerespecteerd. Duitse slachtoffers werden begraven op een andere plek: aan de zuidzijde van de Wouwseweg tussen de Algemene begraafplaats en de bebouwde kom. Deze Duitse oorlogsslachtoffers zijn later naar de Duitse begraafplaats in IJsselstein overgebracht.
Ofschoon Antwerpen al op 4 september werd bevrijd na een snelle opmars vanuit Normandie, moest Bergen op Zoom tot 27 oktober wachten voor de eerste Canadese tank in de straten verscheen. Het stukje van de Huybergsebaan waar de Canadese tanks Bergen op Zoom binnenreden heet sindsdien Canadalaan. Voor Bergen op Zoom kwam een einde aan de bezetting, maar de oorlog, en zelfs de Slag om de Schelde waren daarmee nog lang niet ten einde.
Nog tot in Welberg en Steenbergen boden de Duitsers weerstand om het gebruik van de Antwerpse haven zo lang mogelijk te verhinderen. Nog lang daarna werden vanuit lanceerplaatsen boven de Moerdijk (Puttershoek) V-1 projectielen richting Antwerpen gestuurd. Dat was ondanks de bevrijding een angstige tijd voor de burgerbevolking in zowel Westbrabant als Antwerpen, omdat deze vliegende bommen zomaar omlaag konden komen. In Bergen op Zoom zijn er in februari resp maart 1945 twee neergekomen aan de van Hasseltstraat (oude politiebureau) en de Van der Rijtstraat (V&D), waarbij omstreeks 40 burgers het leven lieten.
Het verloop van de slag om de Schelde werd door inleider Paul Versijp gedetailleerd gepresenteerd. Gelukkig heeft hij deze slag ook beschreven in editie 2014-3 van de Waterschans, het tijdschrift van de Geschiedkundige Kring. In dit blad staan nog meer artikelen over deze titanenstrijd. Bezoekers kregen bij afloop een exemplaar van dat blad cadeau. Voor wie er niet bij kon zijn: dit blad is bij de Kring nog in beperkte aantallen beschikbaar.
Het artikel van Paul Versijp is ook opgenomen in een lesbrief voor de bovenbouw en middelbaar onderwijs.

Slachtoffers

In totaal heeft de Slag om de Schelde aan geallieerde zijde 13000 slachtoffers geëist, waarvan nagenoeg de helft van Canadese nationaliteit. Van Duitse zijde zijn geen cijfers bekend; wel werd 40.000 man krijgsgevangen gemaakt. De slag heeft enorm veel materiële schade tot gevolg gehad, zo is bijvoorbeeld van het vooroorlogse Woensdrecht nagenoeg niets overgebleven, op Walcheren is door de inundatie het hele areaal aan fruitboomgaarden verdwenen, de kern van Middelburg werd verwoest, en ook Vlissingen liep zware schade op. Het bombardement op de dijk van West Kapelle kostte 158 burgers het leven, omdat ze niet wisten dat het bombardement was aangekondigd, en uit dat Sperrgebiet bovendien niet weg mochten. Dit zijn maar enkele cijfers van de gebeurtenissen die de bevrijding met zich meebracht.
Mogelijk heeft de watersnood op 3 februari 1953, dus slechts acht jaar later, de aandacht voor de bevrijdingsstrijd naar de achtergrond gedrongen. Vaak leidt het zelfs tot verbazing als men hoort dat Walcheren ook in 1944 onder water heeft gestaan en dat de bevolking was geëvacueerd. Van de intensieve strijd in Zeeuws Vlaanderen, West Brabant, Zuid Beveland en Walcheren wordt dan nog niet eens gesproken.

Blijvend herdenken

Ten onrechte kreeg deze allesbepalende slag om de Schelde tot nog toe nauwelijks de aandacht die hij verdiende. Als eerbewijs aan hen die hun leven lieten voor onze vrijheid dient deze strijd herdacht te worden en bekend te blijven bij de jongere generaties. Om de gebeurtenissen van 1944 in deze regio beter onder de aandacht te brengen zijn verschillende initiatieven genomen:

• Bij de herdenking van 70 jaar bevrijding is een verbintenis aangegaan met de Canadese stad Edmonton, de vestigingsplaats van het South Alberta Regiment, waarbij een proclamatie van vriendschap is opgesteld. Ook aan de kant van de bevrijders is behoefte aan het herdenken van deze strijd, en wij kunnen daar als inwoners aan bijdragen;

  

• Aansluiting wordt gezocht bij het project Liberation Route Europe, dat zich als doel stelt de opmars van de geallieerden weer in kaart te brengen. (er is zelfs een app voor beschikbaar)
• Op bijzondere plekken zijn in het oostelijke (Brabantse) gedeelte van de slag luisterzuilen met QR codes geplaatst; de officiële opening ervan vindt op 23 april a.s. plaats.
• Deze elementen worden verder uitgebouwd. Zo verplaatst de officiële Canadese herdenking op (tot nog toe) 4 mei in Groesbeek naar 27 oktober in Bergen op Zoom, waardoor deze herdenking de aandacht krijgt die ze verdient en niet verloren gaat in de nationale dodenherdenkingen.
• In Zeeland wordt het bevrijdingsmuseum in Nieuwdorp met steun van de provincie (CdK Polman) verder uitgebouwd.

Daarnaast zijn er al vele websites waar informatie over deze slag kan worden gevonden. Klik maar eens op: Zeeuwse Ankers, of de strijd om de Schelde 1944 

Danny McLeod

Eerste luitenant Danny McLeod bereikte met vier tanks als eerste van het Canadese leger de Grote Markt in Bergen op Zoom. Dat heeft een sterke symbolische waarde gekregen;
McLeod bezocht de stad nadien nog 15 keer. Van zijn veelbewogen en actieve leven is ook een boek verschenen: Always a leader. Op 13 januari 2014 overleed hij op 92 jarige leeftijd. Een korte herdenkingsfilm is door zijn hockeyteam op YouTube gezet.
Volgens zijn wens werd zijn as bijgezet in Bergen op Zoom, zijn ’thuis, ver weg van huis’. Paul Versijp begeleidde McLeods weduwe daarbij. Dit gebeurde op 26 oktober 2014, in het South Alberta Plantsoen in de Canadalaan. Deze plek werd gekozen omdat bijzetten op de Canadese begraafplaats niet is toegestaan. Toch is Danny McLeod hier volgens een zegsman ook aanwezig ….

Meer informatie?

De officiële geschiedenis van het Canadese leger, waarin deze strijd vanaf D-day tot aan het vredesverdrag wordt beschreven, vindt u onder deze koppeling. Natuurlijk kunt u ook veel informatie vinden in onze eigen Waterschans, in de edities 1994-3 over het Lincoln and Welland regiment, 1989-3, 1995-3, 2000-1 (als een uitgebreide boekbespreking), 2006-2, 2006-3, 2014-3. Iets heel bijzonders leest u in editie 1998-3. Editie 1984-4 bevat het volledige Dagboek van Marie van Dierendonk. De rode tekstdelen in bovenstaand artikel bevatten bovendien koppelingen naar velerlei informatie. Klik er maar eens op.