Wanneer de laatste kanonnen van de Waterschans verdwenen zijn, is niet precies bekend. Wel dat dit minstens 150 jaar geleden is, toen Bergen op Zoom zijn vestingfunctie verloor.
Op 29 maart 2019 keerden ze weer terug. Niet als bewapening van een versterking, maar als sierstuk op het gerestaureerde monument.
Mevrouw Ans van den Berg (voorzitter Vrienden van de West Brabantse Waterlinie) herinnerde aan de geschiedenis van het fort, dat in 1584 werd aangelegd op initiatief van Willem van Oranje, die toen (ook) Markies van Bergen op Zoom was. Deze wilde de havenmond van de stad beschermen om de toegang vanuit Zeeland tot de vesting Bergen op Zoom zeker te stellen. Deze vesting was uiterst belangrijk voor de Vereenichde Provintiën in de Tachtigjarige Oorlog. Antwerpen, dat samen met Bergen op Zoom aanvankelijk de zijde van de Staatsen had gekozen tegenover de Spaanse koning werd in 1585 ingenomen door Parma en ging voor deze ‘opstandige provincien’ verloren. Alleen Bergen op Zoom en het fort Lillo waren toen nog beschikbaar om de toegang tot de haven van Antwerpen te blokkeren. Tegelijkertijd vormde de vesting Bergen op Zoom een blokkade voor aanvallen op Zeeland en Holland, de belangrijkste twee van de Vereenichde Provintiën.
Oorspronkelijk was de havenmond versterkt middels een Noord- en een Zuidfort, maar nadat het Noordfort door aanvallen van de zee verloren ging, werd volstaan met een versterkt Zuidfort, dat aanvankelijk werd aangeduid met Valckenborch, naar de Hopman Hans van Valckenborch die er het bevel voerde. Later kwam de naam Waterschans in gebruik.
Dit fort maakte voor een belangrijk deel de onneembaarheid van de vesting Bergen op Zoom uit, dat zelfs de troetelnaam ‘La Pucelle’ (de maagd) droeg. Dank zij de open haven kon immers altijd voedsel, nieuwe troepen, wapens en wat dies meer zij worden aangevoerd. Gewonden konden naar elders worden vervoerd om verzorgd te worden.
Het fort heeft dienst gedaan als militaire versterking tot 1867, toen Bergen op Zoom zijn vestingfunctie verloor. Het fort werd van toen af vooral gebruikt door oesterkwekers, die oesters in de grachten lieten verwateren en op de terre verwerkten voor verzending door heel Europa. Dat eindigde omstreeks 1940. Vanaf 1945 is het terrein op andere wijzen gebruikt; er waren o.m. gevestigd een kreeftenpark, maar ook een wegenbouwer, een oliehandel en metaalindustrie (De Holland).
Toen door een onfortuinlijke grondverwerving voor een nieuwe woonwijk rondom de Oude haven het ‘gemeentelijk grondbedrijf aan de grond raakte’ werd omgezien naar meer te bebouwen terreinen. Daaruit ontstond het aanvankelijke plan de vroegere Waterschans met maar liefst 160 woningen te bebouwen. Daarmee zou een uniek monument, dat ouder is dan de vesting van Menno van Coehoorn, en ouder dan fort de Roovere, verloren zijn gegaan.
Daarop staken erfgoedorganisaties en watersportclubs de koppen bij elkaar om het fort te behouden. Sedert de oprichting in 2011 klopte deze groep Waterschans herhaaldelijk op de deur van de plaatselijke politiek. En werd een voorstel tot herontwikkeling op tafel gelegd, inspraak bij de Raad gevraagd, gelobbyed bij gemeente en raadsfracties, lezingen gehouden (Prof dr Han Leune maakte voor een van deze lezingen een speciale studie naar de geschiedenis van de Waterschans) en een informatiedag op de Waterschans zelf gehouden. De Bergse bevolking werd met publicaties herinnerd aan het feit dat de (ook al bijna vergeten aanduiding) Kop van ’t Hoofd oorspronkelijk een uniek stuk van de stadsverdediging was, dat niet verloren mocht gaan.
Met de gemeente werden plannen besproken hoe herstel mogelijk zou worden. Maar precies op tijd was daar het provinciale plan ‘Landschappen van Allure’ dat middels (cofininancierings-)subsidies een totale restauratie bereikbaar maakte. En zo werd het mogelijk dat we slechts acht jaar na de eerste lobby-activiteiten nu op een geheel herstelde Waterschans staan.
Eric Goossen vertelde dat opbrengsten uit het gebruik van het herstelde fort nodig zijn om onderhoud te doen en zo handhaving van het fort voor volgende generaties te waarborgen. Een nieuw opgerichte werkgroep van erfgoedorganisaties (werkgroep Vestingwerken) wil hierop gaan toezien. Om versnippering te voorkomen kijkt deze ook naar andere verdedigingswerken als het (eveneens herstelde) Ravelijn en de forten in de Waterlinie (Roovere, Henricus). Om deze taak in een groter geheel te plaatsen neemt deze werkgroep Vestingwerken deel aan een provinciaal verband Zuiderwaterlinie, waarin alle vroegere waterlinies in de provincie zijn opgenomen. Deze linies liggen aaneensluitend in de provincie Noord Brabant van Bergen op Zoom tot aan Grave. De West Brabantse Waterlinie tussen de vestingen Bergen op Zoom en Steenbergen is in deze Zuider frontier de oudste.Thans wordt samengewerkt aan één gezamenlijke erfgoedvisie en uitvoerings- (lees: promotie-)plan .
Eric Goossen maakte van de gelegenheid gebruik om alvast te melden dat op 8 juni a.s. de eerste fase van het project Landschappen van Allure feestelijk wordt afgesloten met een publieksevenement op verschillende onderdelen van deze verdedigingslinie. Daar maken fort Henricus en de Waterschans sowieso deel van uit. Het programma is nog in ontwikkeling, daarom vraagt hij nu al om belangstellenden die als vrijwilliger aan de organisatie van deze dag willen deelnemen. Aanmeldingen worden ingewacht bij a.j.h.vaneekelen@bergenopzoom.nl en waterschans@ziggo.nl
Bij de kanonnen aangekomen zegt Mevrouw Ans van den Berg dat ondanks dat zij gevraagd is de onthulling van de kanonnen te doen, voor realisatie van de herstelplannen juist andere mensen belangrijk waren. Zij vraagt daarom vooral applaus voor Cees de Korte, die als gemeentelijk projectleider de restauratie heeft gecoördineerd en Tom van Eekelen die als projectleider-adviseur Erfgoed daaraan bijdroeg. Ook vermeldt zij dhr Huissoon, aannemer Gubbels en fa Breure die het mogelijk gemaakt hebben dat de beide kanonnen verworven, gerestaureerd, op nieuwe affuiten staan, en naar deze plek vervoerd zijn. De daadwerkelijke onthulling laat zij dan ook aan deze personen over. ‘Ik ben met vakantie’, aldus Ans.
Vanaf vandaag zien bezoekers van de Waterschans dan ook twee fraaie kanonnen ‘dreigend’ richting Bergs diep wijzen, waarlangs vijandelijke aanvallen per schip te verwachten waren. Ze vormen samen een mooie bekroning op een uniek monument dat Bergenaren opnieuw in hun hart gesloten hebben en voor nieuwe generaties behouden is.
