De brand in Parijs op 15 april 2019, waarbij de Notre Dame in vlammen opging, doet (oudere) Bergenaren terugdenken aan 10 april 1972, toen onze Gertrudiskerk hetzelfde lot onderging. Brand als gevolg van restauratiewerkzaamheden. Ook begonnen bij de vieringtoren, nota bene. Met dit verschil, dat de Gertrudiskerk sedert 1747 geen stenen gewelf meer had. Daardoor stortten de brandende delen van het dak tot op de kerkvloer. De Notre Dame is dat lot bespaard gebleven; het stenen gewelf heeft het grotendeels gehouden, waardoor dank zij snelle evacuatie vele kunstschatten bewaard zijn gebleven.
Emotie
De emotie van de Parijzenaars die op TV te zien was zag je in Bergen op Zoom ook op die gedenkwaardige dag van 47 jaar terug.
In Bergen op Zoom liepen de straten vol met Bergenaren die toen hún kerk verloren zagen gaan. Er waren toen zelfs mensen die spontaan de brandweer hielpen.
De wirwar van bluswagens en slangen rondom de kerk kwam overeen met die in Parijs voor de kathedraal.
De verwarring van de Parijzenaars riep herinneringen op, evenals trouwens het commentaar van de stuurlui aan wal, die nu zelfs tot vanuit Washington wisten hoe de brand bestreden moest worden.
Eender
Beelden van de brand van gisteren gingen direct de hele wereld rond, en leidden dus ook tot reacties vanuit de hele wereld. .Als Bergenaar mag je hier een parallel zien met 20 juli 1747, toen de Gertrudiskerk in zijn meest trotse vorm door het Franse leger in puin geschoten werd. Ook toen ging een schok door de (toenmalige) wereld; men sprak schande van het onnodig vernielen van het Godshuis, waardoor Löwendahl bij de Franse Koning iets uit te leggen had. (De plundering van de stad op 12 september en daarna kostte hem bijna de kop, maar politiek gezien leek het toen beter hem te belonen….)
Ook toen werd direct na deze ramp een nationale collecte gehouden, die vanuit het hele land schenkingen bijeenbracht.
Herbouw: niet eender
Anders dan thans in Parijs valt te voorzien, was de opbrengst van de collecte niet genoeg voor een volledige herbouw, maar werd een (veel lagere) houten bekapping aangebracht, die ging bij de brand op 10 april 1972 verloren.
Ook anders dan toen is de snelheid waarmee rijke Fransen nog tijdens de brand enorme bedragen toezegden om de iconische kathedraal in Parijs te herbouwen. Destijds reisde dominee Janssen heel Nederland af om tijdens kerkdiensten om bijdragen te vragen.
Ook anders is de snelheid waarmee gewerkt wordt; de Grote of Gertrudiskerk werd al op 15 oktober 1752 weer feestelijk in gebruik genomen. Met een totaal andere overkapping, dat wel. Hetgeen tot in lengte van dagen tot verschil van mening leidde tussen de protestantse en katholieke gemeenschap: is het nu een gerestaureerde of een nieuwe kerk? met alle gevolgen van dien. Meer hier over vindt u in Studies 8 ‘Ter ere van de Maagd’ en Monografie 4 ‘Om de vruchten van Gods Berg’.
Nóg een brand
Hopelijk blijft de Parijse Notre Dame ook gespaard voor de bijna alsnóg fatale brand die tijdens de herbouw van de Kerk in Bergen op Zoom ontstond op 30 juni 1751, ‘wanneer ‘s morgens om agt uuren de toorn aan brand geraakte (door wat toeval is onbekent, hoewel doorgaans gelooft word, dat zulks geschied is door de onvoorzigtigheid der werklieden); welke brand door den Zuidwesten wind, die taamelyk groot was, in ‘t korte zoodaanig aanwakkerde, dat de vlamme aan alle kanten uitbrak, en ons deede vreezen, van die nieuwe en schoone Gebouw in zyn geboorte te zullen zien versmooren’. (zie pag 43 de Kerkreeden van Kornelis Leidekker, bedienaar des Evangeliums te Bergen op Zoom ter gelegenheid van de plegtige inwijinge van de Groote Kerke op 15 october 1752). Leidekker vond deze ramp groter dan het tijdens de werrkzaamheden verongelukken van vier werklieden, waarvan twee dood waren en twee ‘eenigzints bezeert en gequetst’.
Herbouw: wel eender
Er klinken in Parijs al geluiden op over de wijze waarop deze herbouw moet plaatsvinden. ‘Geen Disney-achtige toestanden’ valt al te beluisteren. De karakteristieke spitse vieringtoren blijkt een resultaat van een (ook omstreden) restauratie door Viollet le Duc in de 19e eeuw. Deze voegde ook de waterspuwers toe. Aanpassingen/ aanvullingen die de tegenwoordige Parijzenaar en bezoeker zeker niet als dissonant, maar als oorspronkelijk deel van het gebouw zullen beschouwen.
Na de brand in 1972 was het in Bergen op Zoom weinig anders. Ook toen waren er voorstellen om deze ongezochte, maar wel unieke kans te grijpen om de kerk in zijn oorspronkelijke glorie te herstellen.
Het is er niet van gekomen. Het huidige dak was de uitkomst van haalbaarheid met de beschikbare budgetten. In ieder geval is het resultaat een stuk beter dan voorstellen om de ruine maar helemaal te slopen, of er een stadstuin van te maken.
Over de Parijse brand zal de komende tijd ongetwijfeld nog veel nieuws in de media verschijnen. Als Bergenaren kunnen we met de eigen ervaringen die berichtenstroom met nét een andere kijk beschouwen.
Nadere informatie
Kijk voor de ramp van 1747 in de winkel van de Geschiedkundige Kring. Daar vindt u een boekje van Ds Johannes Janssen, die het beleg van 1747 aan den lijve heeft ondervonden, en bij de ingebruikname van de herstelde kerk in 1752 (dus vijf jaar later) over die periode vertelt in zijn Leerrede.
U kunt het vrijblijvend downloaden. Ook in de Waterschans vindt u veel informatie over de geschiedenis van deze (ook) iconische kerk. Denkt u ook eens aan de publicatie van de Geschiedkundige Kring over de Grafmonumenten in deze kerk. En dan is er nog de module Gertrudiskerk in de School voor Geschiedenis, al is deze alleen voor hen die de twee eerste cursusjaren gevolgd hebben. Kortom, veel om kennis van te nemen.
Hierboven werd al vermeld de kerkrede van Kornelis Gentman Leidekker. Deze is (nog) niet in de winkel van Kring aanwezig, wel op internet in de originele druk.
Achteraf blijkt ten minste nóg een Bergenaar een stukje over de fatale brand in Parijs te hebben gepubliceerd. Kijkt u eens op de blog van Robert Guinee
inmiddels meer dan een half jaar na de fatale brand is op internet een filmpje verschenen waarbij men bij hoge uitzondering het interieur van de Notre dame mag zien. Dat levert wonderlijke plaatjes op: een onbeschadigd roosvenster, waarvan men tijdens de brand vreesde dat het lood tussen de glasdelen zou smelten of zacht worden met alle gevolgen van dien; een Mariabeeld dat vrij bleef van het omlaag komende brandende hout van de dakconstructie. Afijn, kijk zelf via deze link
Update: Anno 2021 wordt duidelijk dat de Parijse kerk in zijn oude luister wordt hersteld. Zo is men bijvoorbeeld door heel Frankrijk op zoek naar geschikte eikenbomen om de houten kapconstructie en vieringtoren met ( nog) bestaande tekeningen gedetailleerd te reconstrueren. Ook is veel hout nodig ter (tijdelijke) ondersteuning van de stenen bogen en gewelven, opdat deze tijdens het verwijderen van de verbrande resten van de kap niet instorten door labiliteit van de muren. Zie deze animatie.
