Lezing: The making of ‘De Slag om de Schelde’

Op 24 april 2015 hield Peter de Kok na de ALV van de Geschiedkundige Kring een presentatie over de totstandkoming van de documentaire ‘De Slag om de Schelde’ door ZuidWestTV. Samen met zijn broer Hans volgde hij vanaf de aanvalsstranden in Normandië (Juno Beach) de route van het Canadese leger in 1944 tot in Steenbergen. De overwegingen van ZuidWestTV om deze documentaire te maken waren drieledig:

1. Eerbetoon aan de Canadezen, die de strijd om onze vrijheid vaak met hun eigen leven moesten bekopen; tweederde van zij die naar Europa kwamen keerden niet meer terug;
2. Educatiemiddel om ook de naoorlogse generaties duidelijk te maken welke offers werden gebracht om een heilloos regime uit Europa te verdrijven, en waarom we onze vrijheid moeten koesteren;
3. De slag om de Schelde, een strijd om de haven van Antwerpen toegankelijk te maken voor geallieerde schepen, is nog steeds onderbelicht gebleven, ondanks dat deze cruciaal was voor de eindoverwinning.

Stapsgewijs bracht Peter de ontwikkeling van de toenmalige gebeurtenissen voor het voetlicht: de training en materiaalopbouw vooraf in Engeland, de massale aanval op 4 juni 1944 met als huiveringwekkend doel dat ten minste 40% van de mannen deze strijd moest overleven, de aanleg van kunstmatige havens bij Arromanche (waarvan nog een aantal caissons voor de kust te zien is), de enorme kustverdediging bij Longues-sur-Mer, de strijd om Carpiquet, het vliegveld bij Caen, de verovering door het Engelse leger van de legendarisch geworden Pegasus bridge over het kanaal van Caen bij Ouistreham . Toen de Amerikanen uiteindelijk na 8 juli hun bruggehoofd konden vergroten werd een leger van meer dan 200.000 Duitsers in de zgn Zak van Falaise ingesloten. Behalve aan manschappen leed Duitsland daarmee een enorm materieelverlies, wat het verdere verloop van de strijd danig beïnvloedde. De opmars ging daarna zó snel dat sommige militairen noteerden dat ze moeite hadden om het terugtrekkende Duitse leger bij te houden. Op 4 september viel Antwerpen met onbeschadigde haveninstallaties in handen van het Engelse leger. Dank zij handig gemanoevreer met bruggen en sluizen door het verzet slaagden de Duitsers er niet deze installaties onbruikbaar te maken. Helaas is toen vanwege de onverwacht snelle opmars een pauze in de operaties ingelast. Het aan de Franse en Belgische kust ingesloten leger kon daardoor met 65.000 manschappen ontsnappen naar Zeeland. Deze strategische fout was de eigenlijke oorzaak van de Slag om de Schelde. Toen de legerleiding akkoord ging met het door Montgomery doorgedrukte plan om via Arnhem direct door te stoten werden de problemen alleen maar groter voor de bij Antwerpen en Zeeuws Vlaanderen opererende legers.
Toen de Slag om de Schelde na de mislukking van de gecombineerde operatie Market-Garden uiteindelijk begon was er cruciale tijd verloren gegaan; het Duitse leger had zich kunnen herstellen en had zich stevig verschanst rondom de Westerschelde. Uiteindelijk duurde het meer dan twee maanden eer het eerste geallieerde schip met goederen op 26 november in Antwerpen kon afmeren.

Over deze strijd is weliswaar het een en ander verschenen, maar door de publiciteit rondom de strategische mislukking Market-Garden die als een helden-epos werd voorgesteld, raakte de wèl succesvolle Slag om de Schelde min of meer in de vergetelheid. Mogelijk omdat deze Slag de legerleiding op hinderlijke wijze herinnert aan de fout om na inname van Antwerpen het Duitse leger aan de Belgische kust de pas af te snijden.
De gevolgen waren groot. Door de mislukking van Market-Garden en de vertraging bij de ingebruikname van de Antwerpse haven duurde de ineenstorting van de Duitse verdediging tot mei 1945, en onderging Nederland boven de rivieren nog een Hongerwinter.
Westbrabant werd bevrijd in de laatste weken van oktober en de eerste van november 1944. Ook dat ging niet zonder slag of stoot. Omdat burgemeester Hulshof van Bergen op Zoom weigerde de stad binnen enkele dagen te ontruimen, is de stad wellicht aan een vernietiging van vele gebouwen ontkomen. De Duitsers trokken zich nu terug achter de Zoom, waarbij in de vier dagen die het duurde om deze linie over te steken, nog 50 slachtoffers vielen. Zware strijd werd geleverd bij de (geblokkeerde) Zoomdam (begin Halsterseweg) en de (opgeblazen) brug over de Zoom aan de Moerstraatsebaan (nu Buitenvest). Opmerkelijk genoeg was één oversteek niet opgeblazen. Peter de Kok noemde hier de ‘brug’ bij gieterij Rogier; mogelijk is hier de spoor’brug’ over de Zoom bedoeld. Vlak achter de (toenmalige)  gebouwen van Beckers ligt een 30 cm smal betonboogje over de spoorsloot. Via die route is het dus mogelijk om vanaf de zuidelijke oever van de Zoom via spoorweg en het betonboogje aan de noordelijke oever te komen. Het betonboogje ligt er nog steeds, ofschoon het geheel door begroeiing is overwoekerd. Merk op dat in hofzaallezing 2015-4 ook sprake is van een nog bruikbare oversteek aan de uitmonding van de Zoom (nabij Zoutkeet).

Van de strijd rondom het bedrijvencomplex wasserij de Zoom (nu Inpa parket) en Beckers (nu Smurfitt Kappa/Trimbach) is nog een spannend verhaal bekend van een onverwachte ontmoeting of liever: confrontatie, tussen de Canadese militair Kipp en een Duitse officier. Meer hierover vindt u in de Waterschans 1998/3 en 2002/3 en in het boek van Jan Luijten: ‘Canada en Noord Brabant: een band voor altijd’ en de vierde hofzaallezing 2015. Jaren later hebben Kipp en die Duitser elkaar nog eens ontmoet.
Tijdens zijn presentatie liet Peter de Kok (met zijn broer achter de knoppen) fragmenten uit de documentaireserie zien en toonde daarmee de gebeurtenissen van de zomer 1944 in een notendop.
Toen opnamen uit de Canadalaan werden getoond (de route vanuit Huybergen waarlangs de Canadezen de stad benaderden) zong de hele zaal mee met Vera Lynn: “We’ll meet again”.
Deze documentaireserie werd voorafgaand aan 27 oktober 2014 op ZuidWestTV getoond, maar kan nog steeds bekeken worden via deze link
De aanwezigen vroegen de beide broers De Kok wat hun het meeste geraakt had bij het samenstellen van de documentaire. Daar moesten ze even over nadenken. Natuurlijk hebben ze bij de voorbereidingen gekeken naar de eerder door ABGTV en Geschiedkundige Kring gemaakte documentaire Not in Vain. Daaruit leer je al dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Om zelf een reportage te maken die dit verhaal doorvertelt aan jongere generaties geeft een rijk gevoel dat jij dit mag doen, zeiden beide broers. Je maakt een grote reis met camera, geluidsapparatuur en vooral documentatie en draaiboeken, maar gaandeweg word je je steeds meer bewust van de Canadese militairen die deze zelfde reis onder heel wat andere omstandigheden hebben gemaakt. Daarbij vielen onder hen heel wat slachtoffers. Indrukwekkend, en belangrijk om de kennis maar ook dit gevoel aan jongeren over te dragen. Want vrijheid is niet vanzelfsprekend.

Er zijn over de vrijwel onbekende Slag om de Schelde in het Engels een aantal publicaties en boeken verschenen. Onbekend, terwijl het de grootste veldslag ooit in Nederland was, en bovendien cruciaal voor het bereiken van het doel van de geallieerden. Was deze Slag om de Schelde mislukt, dan zag Europa er heden ten dage totaal anders uit. Het door ooggetuige RW Thompson geschreven boek ‘The 85 days’ beschrijft deze langdurige strijd vanuit de ervaringen van de manschappen. Dit boek is ook in het Nederlands verschenen met de titel ‘De 85 dagen’.